تاریخچه ریحان
ریحان، گیاهی معطر و مفید با سابقه‌ای حدود ۳۰۰۰ سال است که منشأ آن را به مناطق ایران، افغانستان، هند و آسیای میانه نسبت داده‌اند. این گیاه با نام علمی Ocimum basilicum از تیره نعناییان (Lamiaceae) است. بخش‌های قابل استفاده ریحان شامل سرشاخه‌های گلدار و برگ‌های آن می‌باشند. ریحان در سراسر ایران به‌ویژه در مناطقی مانند شمال غربی (تبریز و ارومیه)، شمال (مازندران)، شمال شرقی، غرب و حوالی تهران کشت می‌شود. رنگ ساقه بوته ریحان سبز تند بوده و برگ‌های آن منظم و بیضی‌شکل هستند. گل‌های ریحان در ماه‌های مرداد یا شهریور به رنگ سفید یا صورتی به شکل خوشه در انتهای ساقه ظاهر می‌شوند و پس از مدتی بذر ریحان از همین گل‌ها تولید می‌شود.
دو نوع ریحان وجود دارد:
- ریحان با برگ‌های سبز و نازک
- ریحان با برگ‌های بنفش رنگ
گیاهشناسی ریحان
ریحان یک گیاه علفی یک‌ساله و معطر است که ارتفاع ساقه آن می‌تواند تا ۶۰ سانتی‌متر برسد. برگ‌های آن به‌صورت متقابل، بیضوی و نوک تیز با کناره‌های دندانه‌دار است. گل‌های آن کوچک، معطر و به رنگ‌های سفید، قرمز و گاهی بنفش ظاهر می‌شوند. بذرهای آن سیاه و ریز بوده و سرشاخه‌های جوان گیاه به مصرف تغذیه‌ای می‌رسند. اولین گل‌ها در اواخر بهار (خرداد ماه) ظاهر می‌شوند و گلدهی تا اواخر شهریور ادامه دارد.
ویژگی‌های ریحان:
- گیاهی یک‌ساله و معطر
- ارتفاع ساقه: تا ۶۰ سانتی‌متر
- برگ‌ها: بیضوی، نوک تیز، کناره‌های دندانه‌دار
- گل‌ها: معطر، کوچک و به رنگ‌های سفید، قرمز یا بنفش
- قسمت‌های مورد استفاده: برگ، دانه و سرشاخه‌های گلدار
- خواص: دارویی، ادویه‌ای و سبزی تازه
شرایط رشد ریحان:
ریحان در طول رشد به هوای گرم و تابش نور کافی نیاز دارد. دمای مطلوب برای جوانه‌زنی بذر ریحان ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد است. این گیاه به سرما حساس است و در طول رشد به آب کافی نیاز دارد.
شرایط خاک برای کشت بذر ریحان:
- خاک‌های مناسب: بافت متوسط، لومی یا خاک‌های حاوی ترکیبات هوموسی فراوان
- نیاز به پتاس: بسیار زیاد برای افزایش عملکرد پیکر رویشی و اسانس
روش کاشت بذر ریحان در زمین کشاورزی
برای کاشت ریحان می‌توان از دو روش کشت مستقیم و کشت غیر مستقیم استفاده کرد که هرکدام شرایط و مراحل خاص خود را دارند.
1. کشت مستقیم بذر ریحان
کشت مستقیم بذر ریحان در زمین اصلی یکی از روش‌های ساده و مؤثر برای کاشت این گیاه است.
- زمان مناسب: نیمه اول اردیبهشت ماه
- فاصله ردیف‌ها: بین ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر
- عمق کاشت بذر: نیم تا یک سانتی‌متر
- مقدار بذر مورد نیاز: ۳ تا ۴ کیلوگرم برای هر هکتار
- آبیاری: پس از کشت، آبیاری منظم برای رشد گیاه ضروری است.
2. کشت غیر مستقیم ریحان
کشت غیر مستقیم ریحان به این صورت است که ابتدا بذرها در خزانه کاشته می‌شوند و سپس نشاها به زمین اصلی منتقل می‌شوند.
- زمان مناسب: نیمه دوم اسفند ماه برای کشت در خزانه
- فاصله ردیف‌ها در خزانه: ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر
- مقدار بذر مورد نیاز برای خزانه: ۱ کیلوگرم برای هر هکتار
- کشت در زمین اصلی: پس از رشد نشاها، در ردیف‌هایی به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر از هم در زمین اصلی کاشته می‌شوند.
- فاصله دو بوته در هر متر طولی: ۳۰ سانتی‌متر
- نیاز به نشا: برای هر هکتار زمین به ۱۴۰ تا ۲۰۰ هزار نشا نیاز است.
- پوشش پلاستیکی: برای خزانه به حدود ۳۵۰ تا ۴۵۰ متر مربع پوشش پلاستیکی نیاز است.
- مقدار بذر در خزانه: برای هر متر مربع بین ۱۰ تا ۲۰ کیلوگرم
مراحل کشت غیر مستقیم:
- ابتدا بذرها در خزانه و زیر پوشش پلاستیکی کاشته می‌شوند.
- پس از آبیاری منظم و از بین بردن علف‌های هرز، وقتی گیاهان به ارتفاع ۶ تا ۱۰ سانتی‌متر رسیدند، نشاها به زمین اصلی منتقل می‌شوند.
نکات مهم:
- آبیاری: در هر دو روش کشت باید به آبیاری مناسب توجه ویژه داشت تا گیاهان به خوبی رشد کنند.
- خاک: استفاده از خاک‌های غنی و بافت متوسط برای رشد بهتر ریحان توصیه می‌شود.
- کاشت در خزانه: روش غیر مستقیم برای سطوح کم کشت مناسب است و نیاز به مراقبت بیشتر از جمله پوشش پلاستیکی و آبیاری منظم دارد.
آماده‌سازی زمین و کوددهی برای کشت بذر ریحان
قبل از شروع کشت ریحان، نیاز به آماده‌سازی خاک و افزودن کودهای مختلف به آن است. این مرحله نقش اساسی در تأمین مواد مغذی لازم برای رشد و عملکرد گیاه دارد.
- اضافه کردن کود حیوانی پوسیده: پس از برداشت محصول قبلی، کود حیوانی پوسیده به خاک اضافه می‌شود.
- کوددهی اولیه:
- نیتروژن: ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار
- اکسید فسفر: ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار
- اکسید پتاس: ۵۵ تا ۷۰ کیلوگرم در هکتار
این مواد قبل از کشت و پس از انجام شخم عمیق به خاک اضافه می‌شوند.
- آماده‌سازی بستر خاک برای کشت:
- در اواخر زمستان، بستر خاک باید برای کشت ریحان آماده شود.
- در فصل بهار، هنگام آماده‌سازی زمین، ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم نیتروژن به خاک اضافه می‌شود.
- پس از اولین برداشت، ۴۰ تا ۵۰ کیلوگرم نیتروژن دیگر به خاک اضافه می‌شود.
عملیات تکثیر ریحان و مبارزه با انگل‌ها
- تنک بوته‌های ریحان: هنگامی که گیاهان دو تا سه برگی شدند، باید آنها را تنک کرد به شکلی که در هر متر مربع ۶ تا ۷ بوته باقی بماند.
- مبارزه با انگل سس: برای کنترل انگل سس، می‌توان علف‌های هرز یا گیاهان آلوده به سس را سوزاند.
برداشت ریحان
برداشت ریحان معمولاً در ۲ تا ۳ مرحله بسته به شرایط آب و هوایی انجام می‌شود.
- اولین برداشت: اوایل تیر ماه
- دومین برداشت: اوایل شهریور
- آخرین برداشت: پیش از فرا رسیدن فصل سرما، اواخر مهر ماه
در هنگام اولین و دومین برداشت، گیاهان باید از فاصله ۶ تا ۷ سانتی‌متری از سطح زمین برداشت شوند. این کار به رشد مجدد گیاه کمک می‌کند.
فرآوری و عملکرد ریحان
- خشک کردن ریحان برای استفاده به عنوان ادویه: پس از برداشت، ریحان‌ها باید خشک شده و سپس به قطعات کوچکتر بین ۳.۵ تا ۵ میلی‌متر تبدیل شوند و بسته‌بندی گردند.
- عملکرد پیکر رویشی: ۱.۲ تا ۲ تن در هکتار
- عملکرد اسانس: ۸ تا ۱۰ کیلوگرم در هکتار
- عملکرد بذر ریحان: ۶۰۰ تا ۸۰۰ کیلوگرم در هکتار
