چغندر قند یه گیاه دو ساله و دولپه‌ایه که اسم علمیش Beta vulgaris هست و توی خانواده‌ی Chenopodiaceae (خونواده‌ی اسفناج و اسفناج برگی) قرار می‌گیره.
مبدأش آسیای صغیره و اولین بار یه دانشمند آلمانی به اسم مارگراف متوجه شد که قند داخل چغندر، توانایی کریستال شدن داره. یعنی می‌شه ازش قند دونه‌ای (مثل شکر) گرفت.
کاشت چغندر قند توی ایران، بیش از ۱۰۰ سال قدمت داره. بعد از شروع کشتش، کم‌کم صنایع مرتبط با قند و شکر هم وارد کار شدن و توسعه پیدا کردن.
جالبه بدونی حدود ۴۰٪ چغندر قند تولیدی کشور توی خراسان کشت می‌شه و میانگین برداشتش بین ۳۰ تا ۴۰ تن در هکتاره که عدد قابل توجهیه.
آشنایی با انواع بذر چغندر قند
بذرهای چغندر قند به‌طور کلی به 3 نوع اصلی تقسیم می‌شن: پُلی‌ژرم (چند جوانه‌ای)، مونوژرم (تک‌جوانه‌ای) و بذر مونوژرم مکانیکی.
- بذر پُلی‌ژرم (Poly-germ)
در بذرهای پلی‌ژرم، هر بذر می‌تونه چند گیاهچه تولید کنه، چون چند جنین داره. در ایران بیشتر از همین نوع استفاده می‌شه. مزیت اصلی‌شون اینه که قدرت سبز شدن بالایی دارن و برای خاک‌هایی که سله (پوسته‌ی سخت سطحی) دارن، خیلی مناسب‌ترن. اما یه مشکل دارن: چون از یه بذر چند گیاه درمیاد، باید تنک‌کاری بشن (یعنی اضافه‌ها حذف بشن) که این کار زمان‌بر و پرهزینه‌ست. - بذر مونوژرم (Mono-germ)
این بذرها فقط یه جنین دارن و در نتیجه، از هر بذر فقط یه جوانه درمیاد. مزیتشون اینه که دیگه نیازی به تنک‌کاری ندارن، اما قدرت سبز شدن کمتری دارن. اگه خاک شرایط خوبی داشته باشه، می‌شه از بذر مونوژرم استفاده کرد. ولی اگه خاک سفت باشه یا شرایط مساعد نباشه، پلی‌ژرم انتخاب بهتریه. - بذر مونوژرم مکانیکی
یه روش دیگه اینه که بذرهای پلی‌ژرم رو به‌صورت مکانیکی اصلاح کنن و تبدیل به مونوژرم کنن، اما توی این فرآیند ممکنه به جنین آسیب برسه و درصد سبز شدن بیاد پایین. برای جبران این موضوع، معمولاً ۲۰ تا ۲۵ درصد بذر بیشتری در زمین کاشته می‌شه.
عملیات پیش از کاشت چغندر قند
کشت موفق چغندر قند از همون اول، یعنی آماده‌سازی زمین شروع می‌شه. اگر زمین درست و اصولی آماده بشه، هم سبز شدن بهتره، هم رشد ریشه‌ها و هم عملکرد نهایی.
1. پاکسازی زمین از علف‌های هرز
قبل از کاشت، باید زمین کاملاً از علف‌های هرز پاک بشه و تا زمان کاشت هم عاری از پوشش گیاهی مزاحم بمونه. این کار شانس سبز شدن بذر رو بالا می‌بره.
2. شخم‌زنی و آماده‌سازی زمین
- شخم اولیه معمولاً در پاییز با گاوآهن انجام می‌شه.
هدفش اینه که در بهار، زمان صرف آماده‌سازی نشه و تاریخ کاشت به تاخیر نیفته ضمن آنکه وجود بارندگی در بهار ممکنه مشکلاتی را در شخم زدن ایجاد کنه. - در بهار، شخم ثانویه با دیسک انجام می‌شه و زمین برای کاشت آماده می‌شه.
اگه بذرها روی خاک کهنه و آماده‌شده‌ی زودهنگام کاشته بشن، معمولاً تراکم سبز شدن بهتری حاصل می‌شه.
3. تاریخ کاشت چغندر قند
تاریخ کاشت چغندر قند خیلی مهمه و باید بر اساس شرایط اقلیمی منطقه تنظیم بشه.
- صفر فیزیولوژیکی چغندر قند حدود ۴ تا ۵ درجه سانتی‌گراده.
- فصل رشد هم از آخرین یخبندان بهاره تا اولین یخبندان پاییزه تعریف می‌شه.
- در ایران، معمولاً کاشت چغندر قند از ۱۱ فروردین تا ۲۵ اردیبهشت انجام می‌شه.
هدف اینه که کاشت طوری انجام بشه که گیاه بیشترین بهره رو از نور و دما ببره و شاخص سطح برگ بالا بره.
تاریخ کاشت چغندر قند در خوزستان
در استان خوزستان، شرایط آب‌وهوایی با مناطق دیگه‌ی کشور متفاوته. به خاطر گرمای شدید بهار و تابستون، نمی‌تونیم چغندر رو توی اردیبهشت بکاریم.
اگه این کار انجام بشه، دمای بالا باعث می‌شه:
-
میزان تنفس گیاه بیش از حد بالا بره
-
و در نتیجه، ریشه‌های ذخیره‌ای به‌درستی شکل نگیرن
برای جلوگیری از این مشکل، توی خوزستان زمان کاشت رو به پاییز منتقل می‌کنن.
یعنی معمولاً کشت چغندر قند در آبان یا آذر انجام می‌شه تا دمای هوا در طول دوره‌ی رشد از ۳۰ تا ۳۵ درجه بیشتر نشه.
یه نکته‌ی مهم اینه که توی فصل رشد، آسمون خوزستان اغلب ابریه. این موضوع باعث می‌شه گیاه نتونه از نور به شکل مؤثری استفاده کنه، و در نهایت راندمان تولید نسبت به مناطق آفتابی پایین‌تر بیاد.
4. نکات مهم درباره کاشت زودهنگام چغندر قند
کاشت خیلی زود ممکنه باعث:
- سرمازدگی
- یا بولتینگ (طویل شدن زودرس ساقه) بشه
برای جلوگیری از این مشکل، در بعضی کشورها مثل ژاپن و کشورهای اروپایی از روش نشاکاری استفاده می‌کنن. در این روش، نشاها اول توی خزانه رشد داده می‌شن و بعد که شرایط مناسب شد، به زمین منتقل می‌شن قبلش باید مقاوم سازی نشا صورت بگیره و بغد انتقال نشا به زمین. اما در ایران فعلاً نشاکاری به‌صرفه نیست، چون هزینه‌ی بالایی داره.
اگر به‌دنبال خرید بذر چغندر قند به‌صورت فله‌ای هستید، خدمات کشاورزی راد یکی از گزینه‌های مطمئن و با تجربه در این زمینه است. کیفیت بالا و سابقه خوب این مجموعه باعث شده تا بسیاری از کشاورزان برای تهیه بذر مورد نیاز خود به راد اعتماد کنند.
مشاهده و خرید بذر چغندر قند از خدمات کشاورزی راد
کشت چغندر قند
فاصله و تراکم کاشت چغندر قند
چغندر قند معمولاً توی ردیف‌هایی با فاصله‌ی ۵۰ سانتی‌متر بین ردیف و ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر روی ردیف کاشته می‌شه.
این فاصله‌ها به گیاه کمک می‌کنن تا خوب رشد کنه و موقع برداشت هم کار راحت‌تر باشه. ردیف‌ها رو سعی می‌کنن صاف و مستقیم بکارن تا هم عملیات داشت، هم برداشت به‌راحتی انجام بشه.
قرار دادن بذر چغندر قند در خاک
بذر در ردیف کاشته شده و به‌طور محکم در تماس با رطوبت قرار می‌گیرد.
چغندرها معمولاً ۱ تا ۲ هفته پس از کاشت جوانه می‌زنند.
برگ‌ها به‌صورت جفتی جوانه می‌زنن.
چغندرها در ۳۰ روز اول بیشتر در معرض آسیب از سرما، باد، بیماری‌ها، علف‌کش‌ها و غیره قرار دارن.
با رشد چغندرها، در برگ‌ها یک لایه مومی شکل می‌گیره و ریشه اصلی به سمت پایین رشد می‌کنه تا به دنبال آب و مواد مغذی بگرده.
در طول ماه تیر، ریشه چغندر بزرگ شده و قند تولید شده توسط فتوسنتز را ذخیره می‌کنه. ریشه‌های چغندر قند تا زمان برداشت به رشد خود ادامه می‌دهند.
با رسیدن چغندرها به بلوغ، معمولاً تاج ریشه بالاتر از سطح خاک ظاهر می‌شود.
برگ‌های چغندر قبل از برداشت با استفاده از دستگاه برش گردان حذف می‌شوند.
برداشت چغندر قند
💧 قطع آبیاری قبل از برداشت
حدود ۲۰ روز قبل از برداشت، آبیاری چغندر به‌طور کامل قطع می‌شه.
این کار چند تا فایده مهم داره:
- باعث می‌شه برداشت راحت‌تر انجام بشه (چون خاک خشک‌تره و چغندر راحت‌تر بیرون میاد).
- از اون مهم‌تر، عیار قند افزایش پیدا می‌کنه. چون وقتی گیاه تحت تنش کم‌آبی قرار می‌گیره، تلاش می‌کنه قند بیشتری ذخیره کنه.
☀️ زمان مناسب برداشت در مناطق گرم
در مناطق گرم، اگه برداشت توی هوای خیلی گرم انجام بشه، تنفس ریشه بالا می‌ره و قندها مصرف می‌شن، یعنی عیار قند کاهش پیدا می‌کنه.
به همین دلیل، بهترین زمان برداشت در مناطق گرمسیری اردیبهشت ماهه.
🌙 نقش دما و طول شب
برای اینکه قند بیشتری ذخیره بشه، باید شب‌ها سرد و بلند باشن و روزها معتدل و آفتابی.
چون توی شب‌های سرد، تنفس گیاه کمتره و قند بیشتری ذخیره می‌شه.
⚙️ روش‌های برداشت
برداشت چغندر قند به سه روش قابل انجامه:
- دستی (با بیل یا دست)
- نیمه‌مکانیزه (با ابزارهایی مثل گاوآهن یا فارائر)
- مکانیزه کامل (با دستگاه‌های مخصوص برداشت چغندر)
🧊 انبارداری چغندر
اگه چغندر بعد از برداشت در انبار ذخیره بشه، باید:
- مرتب زیر و رو بشه تا هوا بخوره و خراب نشه.
- یا اینکه در سطح زمین پخش بشه تا از پوسیدگی جلوگیری شه.
بذرگیری از چغندر قند
بولتینگ (Bolting) چیست؟
بولتینگ به فرایند ساقه‌دهی و گل‌دهی چغندر قند گفته می‌شه که پس از دریافت سرمای کافی اتفاق می‌افته.
زمان بذر دادن چغندر قند
چغندر قند در سال دوم رشد خود بذر تولید می‌کند، ولی فقط در صورتی که در سال اول نیاز سرمایی‌اش تأمین شده باشد.
شرایط لازم برای بولتینگ
- دمای مورد نیاز برای بلته شدن: حدود ۴ درجه سانتی‌گراد.
- مدت زمان لازم: معمولاً حدود یک هفته در این دما.
- هرچه سرما شدیدتر باشد، مدت زمان لازم برای تحریک بولتینگ کاهش می‌یابد.
بولتینگ؛ مفید یا مضر؟
- در شرایطی که هدف برداشت ریشه و قند است:
بولتینگ نامطلوب و مضر است، چون باعث می‌شود گیاه به جای تمرکز روی رشد ریشه، انرژی خود را صرف گل‌دهی کند و عملکرد قند به شدت کاهش پیدا می‌کنه. - اما در شرایطی که هدف تولید بذر باشد:
بولتینگ ضروری و مفیده، چون تنها در این حالت چغندر قند می‌تواند گل بدهد و بذر تولید کند.
مشکلات رایج در کاشت چغندر قند
مانند تمام گیاهان، چغندر قند نیز مستعد برخی آفات، بیماری‌ها و مشکلات دیگه هست. در زیر لیستی از رایج‌ترین مشکلاتی که کشاورزبان هنگام کشت چغندر قند روبرو می‌شن اومده:
- ریشه‌های شکافته
ریشه‌های شکافته معمولاً به دلیل آبیاری نامنظم هنگام بلوغ ریشه‌ها ایجاد می‌شوند. برای حفظ رطوبت یکنواخت خاک، آبیاری را عمیق و یکنواخت انجام دهید و همیشه قبل از آبیاری به بارش‌های اخیر یا پیش‌بینی‌شده توجه کنید.
- ریشه‌های سفت
ریشه‌های سفت معمولاً نشان‌دهنده‌ی این هستند که برداشت آن‌ها دیر انجام شده. ریشه‌ها را زمانی برداشت کنید که هنوز جوان و لطیف هستند.
- لکه برگی باکتریایی
بیماری‌ای است که باعث ایجاد لکه‌های قهوه‌ای با شکل‌های نامنظم روی تمام بخش‌های هوایی گیاه می‌شود. این لکه‌ها در ابتدا حالت خیس دارند اما به مرور خشک و زخم‌مانند می‌شوند. برگ‌ها و گل‌ها ممکن است زودتر از موعد بریزند. برای جلوگیری از این بیماری، گیاه را از سطح خاک آبیاری کنید (نه روی برگ‌ها)، برگ‌ها و میوه‌های افتاده را جمع‌آوری و دور بیندازید و تناوب زراعی را رعایت کنید.
-
کپک دروغین:
یک بیماری قارچی است که باعث ایجاد لکه‌های زرد تا خاکستری-قهوه‌ای روی برگ‌ها می‌شود، به‌ویژه در سطح زیرین آن‌ها. گیاه را از سطح خاک آبیاری کنید (نه روی برگ‌ها)، برگ‌های آلوده را جدا کرده و از بین ببرید و از کاشت متراکم گیاهان خودداری کنید تا جریان هوای کافی برقرار باشد. اگر مشکل ادامه داشت، از اسپری شیر خانگی یا قارچ‌کش استفاده کنید.
اگر علاقه‌مند به یادگیری کشت سایر محصولات هستید، آموزش‌های زیر رو هم ببینید: