آموزش بوجاری بذر: پاک‌کردن بذرهای خشک و مرطوب از برداشت تا تمیزکاری

همیشه باور داشته‌ام که فقط تمیز کردن سطحی بذر کافی نیست. عبور سریع از دستگاه بوجاری شاید ظاهر بذرها رو مرتب کنه، اما برای رسیدن به حداکثر کیفیت و عملکرد، باید بذرها کاملاً و دقیق تمیز بشن. هر دانه‌ای که برای کاشت آماده می‌کنید، باید بدون نقص باشه. دانه‌های کوچک و آسیب‌دیده باید حذف بشن. چرا؟ چون وقتی شما، کشاورز عزیز، بذرهای ارزشمند و گرون‌قیمت خودتون رو می‌کارید، دوست دارید هر دانه بهترین شانس رو برای رشد و تبدیل شدن به یک گیاه سالم و پربار داشته باشه.

وقتی حرف از بوجاری بذر به میون میاد، می‌تونیم بذرها رو به دو دسته تقسیم کنیم: بذر خشک و بذر مرطوب. بذرهای خشک معمولاً داخل غلاف‌ها، خوشه‌ها یا پوسته‌هایی رشد می‌کنن که وقتی کامل رسیدن، روی گیاه خشک می‌شن و آماده جداسازی هستن. اما بذرهای مرطوب داستان متفاوتی دارن. این بذرها معمولاً داخل میوه‌های گوشتی مثل گوجه‌فرنگی و خربزه جا خوش کردن و بیشتر هم از خانواده‌های Solanaceae (مثل گوجه و فلفل) و Cucurbitaceae (مثل کدوها) میان.

هر دو نوع بذر، یعنی خشک و مرطوب، یه هدف دارن: جدا شدن از مواد گیاهی اطرافشون. اما برای بذرهای مرطوب بوجاری کردن، کار یه کم سخت‌تره چون باید چند مرحله اضافه مثل تخمیر، ته‌نشینی و شست‌وشو انجام بشه تا بذرها واقعاً تمیز و آماده ذخیره‌سازی بشن.

زمان درست برداشت بذرها چیه؟

بعد از کلی زحمتی که برای پرورش گیاهای مادری و انتخاب بهترین بذرها می‌کشیم، خیلی مهمه که موقع برداشت بذر، هم زمانش رو دقیق بدونیم و هم نحوه برداشت رو بلد باشیم.
اگه زودتر از موعد بذرها رو بچینیم، هنوز خوب نرسیدن و قوه نامیه (توانایی جوانه‌زنی) کافی ندارن. اگه دیرتر بچینیم، ممکنه شروع به پوسیدن کنن یا بریزن روی زمین و از دست برن.

چه موقع باید بذرها رو برداشت کنیم؟

خب، هر گیاهی زمان خاص خودش رو برای رسیدن بذرها داره. چندتا قانون کلی برای برداشت بذر هست که بد نیست بدونید:

• میوه‌هایی مثل گوجه‌فرنگی و بادمجون باید بیشتر از حد معمول روی بوته بمونن تا کامل برسن. بعدش می‌تونید بذرگیری کنید (خرید بذر بادمجان).
• کدو تنبل و فلفل دلمه‌ای وقتی رسیدن و آماده برداشت شدن، بذرهاشون مناسبن (خرید بذر کدو تنبل و خرید بذر فلفل دلمه‌ای).
• خیار، کدو خورشتی، بامیه و ذرت شیرین باید کاملاً به اندازه نهایی‌شون برسن و بعد حدود ۲-۳ هفته دیگه روی بوته بمونن تا بذرها داخلشون کامل رشد کنن (خرید بذر کدو خورشتی، خرید بذر بامیه، خرید بذر خیار چنبر).
• لوبیا، نخود و بقیه حبوبات باید صبر کنیم تا غلاف‌ها خشک و قهوه‌ای بشن و شروع کنن به باز شدن. اگه هوا خراب باشه، می‌تونید غلاف‌ها رو توی کیسه کاغذی بپیچید یا کل ساقه رو جدا کنید و یه جای خشک و خنک آویزونش کنید تا خوب خشک شه (خرید بذر لوبیا سبز، خرید بذر نخود فرنگی).
• بذرهای آفتابگردون و ذرت زینتی رو میشه بذارید تا روی گیاه خشک بشن.
• گیاهایی که راحت بذر میدن، مثل هویج، کاهو، پیاز و سیاه‌دونه، باید وقتی غلاف بذرها آماده باز شدن شدن، چیده بشن. برای جلوگیری از ریزش زودهنگام، میشه سر گل‌ها رو داخل کیسه کاغذی بذارید، مخصوصاً تو مناطق بادخیز (خرید بذر هویج، خرید بذر کاهو، خرید بذر پیاز).

بوجاری بذرهای خشک

بعد از برداشت، مخصوصا برای بذرایی که داخل غلاف، رو ساقه یا توی یه جور پوشال رشد می‌کنن، لازمه که قبل از خشک‌کردن حسابی تمیزشون کنیم.
چرا؟ چون اگه این مواد اضافی همراه بذر بمونن، ممکنه باعث کپک‌زدگی، پوسیدگی یا حتی انتقال بیماری بشن. تازه هرچی آشغال بیشتری لای بذرها باشه، احتمال اینکه آفات پنهون بمونن هم بیشتر میشه.

برای همین، این دسته بذرها رو باید با یکی از روشای تمیزکاری مثل بوجاری (winnowing)، غربالگری (screening) یا خرمن‌کوبی (threshing) پاک کنیم.

1. مرحله اول بوجاری؛ خرمن‌کوبی بذرهای بزرگ

پس از برداشت و خشک کردن محصول، می‌توانید مرحله اول فرآیند تمیز کردن بذر را آغاز کنید. این مرحله خرمن‌کوبی نام دارد و شامل جداسازی بذر از سایر بقایای گیاه (مانند ساقه‌ها، غلاف‌ها، پوسته‌ها) است. در اینجا برخی از تکنیک‌ها و تجهیزات خرمن‌کوبی مناسب برای تولیدکنندگان کوچک بذر آورده شده است:

برای بذرای بزرگ و سفت، مثل بعضی از دونه‌های غلاف‌دار یا آفتابگردون، یه روش خوب خرمن‌کوبیه. خیلی ساده‌ست:

• بذرها رو داخل یه کیسه پلاستیکی ضخیم  بریزین.

• بعد می‌تونین با یه وردنه اونا رو له کنین، با دست مالش بدین یا اگه خیلی مقاومن، حتی روشون راه برین.

• این کار باعث می‌شه بذر از پوشال‌ها و پوسته‌ها جدا شه. البته ممکنه برای تکمیل کار هنوزم نیاز باشه بوجاری یا غربالگری کنین.

2. مرحله دوم بوجاری؛ الک کردن و جداسازی بذر

الک کردن فرآیندی است که در آن از الک‌ها یا جعبه‌هایی با سوراخ‌هایی در اندازه‌های مختلف برای جدا کردن بذر از مواد گیاهی باقی‌مانده استفاده می‌شود.
بذر و مواد اضافی (مانند بقایای گیاهی) را به‌صورت یک لایه نازک روی الکی با سوراخ‌های بزرگ بریزید.
الک را تکان دهید و یا به‌آرامی روی مواد بکشید تا بذر و هر ماده کوچک‌تر از بذر از سوراخ‌ها عبور کند.
همه موادی که بزرگ‌تر از بذر هستند، روی الک باقی می‌مانند و اکنون می‌توان آن‌ها را دور ریخت.
سپس:
بذر و مواد باقیمانده را روی الکی با سوراخ‌های کوچک‌تر بریزید و دوباره تکان دهید و یا به‌آرامی بکشید تا همه موادی که کوچک‌تر از بذر هستند از سوراخ‌ها عبور کنند.
این مراحل را در صورت نیاز و با تعویض الک‌ها ادامه دهید تا جداسازی کامل انجام شود.

3. مرحله سوم بوجاری؛ بادکشی بذر (Winnowing)

بادکشی یه روش قدیمیه که از جریان هوا برای جدا کردن مواد سبک و پوشالای دور بذر استفاده می‌کنه. خیلی ساده‌ست:

• بذرای برداشت‌شده رو توی یه سینی یا ظرف پهن بریزید.

• آروم در معرض نسیم ملایم (مثلاً یه باد طبیعی یا باد پنکه) قرار بدید.

• جریان هوا ذره‌ذره بقایای سبک رو می‌بره و بذرهای سنگین ته سینی باقی می‌مونن.

• برای بهتر شدن کار، می‌تونید گهگاهی سینی رو از دو طرف کمی تکون بدید تا بقایای سبکتر بالا بیان و با دست جداشون کنید.

یه روش دیگه هم هست: بذرها رو از ارتفاع بریزید پایین و بذارید جریان هوا پوشال‌ها رو ببره و بذرها توی ظرف زیرش جمع بشن. این روش برای وقتی که حجم بذرها زیاده خیلی جواب میده.

روش استفاده از پنکه جعبه‌ای (Box Fan Method)

1️⃣ یک پنکه جعبه‌ای را روی یک جعبه وارونه قرار دهید و دو جعبه دیگر در جلوی آن بگذارید.
2️⃣ برای جلوگیری از اتلاف بذر و راحت‌تر کردن نظافت، یک پارچه یا برزنت زیر بخش بوجاری پهن کنید.
3️⃣ بذر و بقایا را جلوی پنکه بریزید. بذرهای سنگین‌تر در جعبه اول می‌افتند و بذرهای سبک‌تر و بقایا به جعبه دوم یا روی پارچه منتقل می‌شوند.
4️⃣ این فرآیند معمولاً چندین بار تکرار می‌شود تا بذرها کاملاً تمیز شوند.

روش پنکه معکوس (Backwards Fan Method)

1️⃣ بخش بوبجاری را مانند روش معمول آماده کنید.
2️⃣ پنکه جعبه‌ای را داخل یک جعبه یا پشت محافظی قرار دهید تا جهت جریان هوا به وضوح مشخص شود.
3️⃣ پنکه را به‌صورت معکوس روشن کنید تا جریان هوا به سمت عقب حرکت کند (برخلاف روش سنتی).
4️⃣ هنگام بوجاری، این جریان معکوس باعث می‌شود بقایا به سمت عقب کشیده شوند و بذرهای سنگین‌تر در همان نزدیکی باقی بمانند.

4. مرحله چهارم بوجاری؛ غربال نهایی بذر (Final Screening)

پس از انجام مراحل خرمن‌کوبی (threshing)، الک‌کردن (screening) و بادکشی  (winnowing)، ممکنه یک مرحله غربال‌گری نهایی نیز مورد نیاز باشه تا بذرها به‌طور کامل از ناخالصی‌های باقی‌مانده پاک بشن.

• باید از الک‌هایی استفاده کنیم که سوراخ‌هاشون خیلی ریزه، چون قراره ریزترین گرد و خاک‌ها و آشغالای اضافی رو از بذر جدا کنیم.

• این کار باعث میشه بذرها نه‌تنها برای کاشت آماده باشن، بلکه توی انبارداری هم مشکلی براشون پیش نیاد.

بوجاری یا تمیز کردن بذرهای مرطوب

برای بذرای مرطوب که از میوه‌های گوشتی مثل گوجه‌فرنگی، خربزه، خیار یا کدو به دست میاد، کار کمی فرق می‌کنه:

• اول بذرها رو همراه با پالپ یا همون بخش گوشتی اطرافشون خارج کنین.

• بعد چند بار با آب سرد خوب بشورین تا حد امکان پالپ از بذرها جدا بشه.

• در نهایت، بذرها رو روی یه بشقاب پهن کنین تا خشک بشن.

1. استخراج بذر

فرآیند استخراج بذر، مرحله ابتدایی جدا کردن دانه‌ها از میوه‌هاست که به روش‌های مختلف انجام می‌شود:

1. برای میوه‌های بزرگ مانند کدو، خیار و هندوانه، معمولاً میوه‌ها را به‌صورت طولی برش می‌دهند و دانه‌ها را با قاشق یا دست خارج می‌کنند. سپس این بذرها در ظرفی جداگانه جمع‌آوری می‌شوند.
2. برای میوه‌های کوچک‌تر مثل گوجه‌فرنگی و فلفل، میوه‌ها را معمولاً له یا خرد می‌کنند تا بذرها از بخش‌های گوشتی و تفاله آزاد شوند (خرید بذر فلفل تند، خرید بذر فلفل شیرین).

2. تخمیر؛ روش حرفه‌ای تمیز کردن بذرهای مرطوب

برای بعضی از میوه‌ها مثل گوجه‌فرنگی و خیار، تخمیر یه مرحله مهمه که کمک می‌کنه دونه‌ها راحت‌تر جدا بشن.

چرا برای پاک کردن بذرهای مرطوب از  تخمیر استفاده کنیم؟

دونه‌ها معمولاً یه لایه ژلاتینی دورشونه که جلوی سبز شدنشون رو می‌گیره. این لایه اگر کامل پاک نشه، بعداً هم باعث می‌شه دونه‌ها خوب سبز نشن. تخمیر این لایه رو می‌شکنه و دونه‌ها رو تمیزتر می‌کنه. تازه کلی هم کمک می‌کنه بیماری‌هایی که ممکنه از دونه منتقل بشن، کمتر بشن.

چطوری بذرها رو تخمیر می‌کنیم؟

• ذرها رو با کمی پالپ داخل یه ظرف تمیز بریزین و کمی آب اضافه کنین.

• ظرف رو چند روز تو دمای اتاق (۲۱ تا ۲۹ درجه) بذارین بمونه. در ظرف رو کاملاً نبندین؛ ولی از ورود حشرات جلوگیری کنین (وقتی هوا گرمه، تخمیر زودتر تموم می‌شه).

• دو بار در روز هم می‌زنیمش که تخمیر یکنواخت بشه.

• بعد از یکی دو روز، یه کف یا پوسته رو سطح آب میاد. این نشونه تخمیره و یعنی پالپ داره از بذر جدا می‌شه.

• بذرهای سالم ته ظرف می‌رن. حالا بذرها رو آبکشی کنین، بقایای شناور و بذرای خراب رو دور بریزین و این کار رو تکرار کنین تا فقط بذرهای تمیز بمونن.

• وقتی یه لایه کپک سفید یا خاکستری روی آب دیدیم، یعنی وقتشه آب رو خالی کنیم و دونه‌ها رو بشوریم.

• در نهایت، بذرها رو روی یه بشقاب پخش کنین و بذارین خشک بشن.

تخمیر سبک بذر یا خیساندن بذر

برای میوه‌هایی مثل کدو و خربزه، تخمیر کوتاه یا حتی فقط خیساندن بذر می‌تونه کافی باشه. این کار هم باعث می‌شه دونه‌ها بهتر تمیز بشن و بیماری‌ها کمتر منتقل بشن.

این بود از داستان جمع‌آوری و تمیز کردن بذرها

با رعایت این مراحل، می‌تونین بذرهایی سالم، تمیز و آماده برای کاشت یا ذخیره‌سازی داشته باشین. نه تنها کیفیت بذرها حفظ میشه، بلکه از مشکلاتی مثل کپک، آفات و بیماری‌ها هم جلوگیری می‌کنه.