یونجه یکی از قدیمی‌ترین و مفیدترین گیاهاییه که از گذشته تا الان تو کشاورزی کاربرد داشته. یه گیاه چند سالست که بیشتر تو فصلای خنک رشد می‌کنه و کلی خاصیت داره. هم خوراک عالی برای دام‌هاست، مخصوصاً اسب‌ها، هم یه منبع طبیعی ازته که باعث تقویت خاک میشه. حتی برای کنترل فرسایش خاکم خیلی خوبه چون ریشه‌های قوی و عمیقی داره.
توی این مطلب قراره با هم بریم سراغ کشت یونجه، کاربرداش، و البته انواع مختلف یونجه که هرکدوم برای یه شرایط خاص مناسبن.
آشنایی با انواع یونجه در ایران
یونجه‌هایی که تو ایران کشت می‌شن، هم بومی‌ان و هم خارجی. یونجه‌های محلی، تو دو سال اول کاشتشون یه عملکرد معمولی دارن، اما بعد از اون بهتر می‌شن و نتیجه‌شون بیشتر قابل اعتماده.
یونجه‌های خارجی
یونجه‌های خارجی که تو بازار جهانی پیدا می‌شن، معمولاً بر اساس محل تولیدشون اسم‌گذاری شدن. مثلاً:
- یونجه آرژانتینی
- یونجه جنوب آفریقا
- یونجه فرانسوی مثل پرواس و تالنت
- یونجه آمریکایی مثل بوفالو، ویلیامز بورگ، رنجر، CUF101، PACIFIC GOLD و…
- یونجه ترکستانی مثل هارایسان، اورستان
- یونجه آلمانی (گریم)، روسی (کوزاک)، کانادایی، هندی (رولاک)
- یونجه‌های مناسب مناطق مرطوب مثل هاردیگان
یونجه‌های بومی ایران
اما بریم سراغ یونجه‌های وطنی خودمون. این‌ها تو سال‌های اول شاید مثل خارجی‌ها پُر محصول نباشن، ولی تو درازمدت ثابت کردن که قابل اعتمادترن. انتخاب رقم مناسبش بستگی به شرایط آب و هوایی منطقه داره. مثلاً برای مناطق سرد باید یونجه‌ای مثل قره یونجه یا یونجه همدانی بکارید چون به سرما مقاومن.
یه نگاه کلی به یونجه‌های ایرانی:
- یونجه همدانی:
برای مناطق سرد خیلی خوبه. مقاوم به زمستونه، ولی رشدش نسبتاً کُنده. بوته‌هاش تا حدود ۸۵ سانتیمتر قد می‌کشن. آبیاریش هم هر ۸ تا ۱۰ روز لازمه. برگ‌ها یه کم بنفشن و دونه‌هاش کوچیکه. - یونجه یزدی:
برای مناطق گرم و خشک مناسبه. بوته‌هاش حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متره، برگ‌ها درشت‌تر و پُرپشت‌تر از همدانین. ساقه‌هاش هم قوی‌تره چون تو گرما رشد کرده. - یونجه بغدادی:
از عراق اومده و به درد مناطق گرمسیری می‌خوره، مخصوصاً خوزستان. بوته‌ش تا یه مترم می‌رسه. سالی حدود ۱۰ بار می‌تونین برداشت کنین. گرما واسش مسئله‌ای نیست! - یونجه بمی:
شبیه بغدادیه ولی یه‌کم کوتاه‌تره (۶۰-۶۵ سانتیمتر). واسه جیرفت، بم و خوزستان عالیه. خشکی و گرما رو بهتر از یزدی تحمل می‌کنه. دونه‌هاشم درشت‌تره. - قره یونجه:
مال آذربایجانه و به سرما حسابی مقاومه. تو مناطق سرد حتی می‌تونه دیمی هم رشد کنه. انواع مختلفی ازش هست مثل اردوباد، بافتان، خواجه. برای سرما و حتی شوری هم بعضی‌هاش مناسبن. - یونجه نیکشهری:
واسه مناطق خیلی گرم مثل جنوب واقعا خوبه. بوته‌ش قد بلنده (۱۰۰ تا ۱۱۰ سانتیمتر)، تا ۵۰ درجه گرما رو هم تاب میاره. اگه خوب بهش برسی، سالی ۳۵ تا ۴۰ تن علوفه خشک می‌ده.
یونجه: خاستگاه و ویژگی‌ها
گونه‌ی Medicago sativa که بیشتر با نام یونجه یا شناخته میشه، یکی از انواع پرکشت یونجه‌ست. دیگر گونه‌های رایج شامل Medicago falcata (یونجه داسی‌شکل) و Medicago x varia (یونجه شنی هیبریدی) هستند.
خاستگاه یونجه جنوب‌غربی آسیاست و این گیاه به زیرخانواده‌ی Faboideae از خانواده‌ی لگوم‌ها (Fabaceae) تعلق داره. یونجه با قدمتی بیش از ۵۰۰ سال پیش از میلاد، قدیمی‌ترین گیاهی هست که صرفاً برای تغذیه دام کشت شده.
علاوه بر کشت در مزارع، یونجه به‌صورت خودروی نیز در حاشیه‌ی جاده‌ها، لبه‌ی مزارع، حاشیه‌ی بوته‌زارها، مراتع خشک و حتی در چراگاه‌های نیمه‌خشک دیده میشه.
ویژگی‌های گیاه‌شناسی یونجه‌ی کشت‌شده
یونجه‌های کشت‌شده معمولاً چندساله و همیشه‌سبز هستن و از نوع گیاه‌های علفی به‌حساب میان. چندتا ویژگی مهمش ایناس:
- قد رشد گیاه: یونجه معمولی می‌تونه تا ۱ متر رشد کنه.
- ریشه‌محوری قوی: ریشه‌ی اصلیش تا عمق ۴.۵ متر تو خاک فرو می‌ره، که باعث میشه به کم‌آبی مقاوم باشه.
- جوانه‌های بقا: درست روی خاک یا چند سانتیمتر بالاتر قرار دارن، واسه همین حتی تو زمستون هم زنده می‌مونن و شکل کامئوفیت یا همی‌کریپتوفیت پیدا می‌کنه.
شکل ظاهری یونجه
- ساقه: ایستاده، منشعب و در گونه‌ی Medicago sativa چهارگوش و کرک‌داره.
- برگ‌ها: به شکل سه‌برگچه‌ای میان، یعنی سه برگ روی یه دمبرگ قرار می‌گیرن.
- شکل برگ‌ها: از کشیده-نیزه‌ای تا بیضوی
- نوک برگ‌ها: معمولاً دندانه‌دار
گل و میوه یونجه
گل‌ها:
- دوجنسی و متقارن
- به‌صورت خوشه‌ای در انتهای ساقه رشد می‌کنن
- رنگ‌ها: بنفش، زرد یا سفید
- دارای شهد مناسب، مورد علاقه‌ی زنبورهای عسل، زنبورهای وحشی و پروانه‌ها
میوه‌ها (نیام‌ها):
- در یونجه معمولی: مارپیچی، قهوه‌ای، کرک‌دار: دارای ۱۰ تا ۲۰ بذر
- در یونجه شنی (sand lucerne): مارپیچی با سطح صاف: دارای ۳ تا ۸ بذر
بذرهای یونجه
- شکل: بادامی‌شکل
- رنگ: از زرد نارنجی تا قهوه‌ای روشن
- ماندگاری: بالا
- روش پخش: از طریق باد، حیوانات یا انسان‌ها
اگر به‌دنبال خرید بذر یونجه باکیفیت هستید، خدمات کشاورزی راد در تهران با تولید، فرآوری و بسته‌بندی تخصصی بذر یونجه رنجر همدانی، یکی از انتخاب‌های مطمئن برای کشاورزان و باغداران است.
یونجه کی گل می‌ده؟
زمان گلدهی یونجه بسته به نوعش فرق داره:
- یونجه شنی (sand lucerne): گل‌دهیش از خرداد تا مرداد ادامه داره.
- یونجه معمولی (Medicago sativa): گل می‌ده تا آخر شهریور.
یونجه به عنوان کود سبز
یکی از مهم‌ترین کاربردهای یونجه، استفاده به‌عنوان کود سبزه. دلیلش هم اینه که:
یونجه از خانواده‌ی لگوم‌ها (حبوباته) و با کمک باکتری‌های ریزوبیوم (Rhizobia) که تو خاک زندگی می‌کنن، می‌تونه ازت (نیتروژن) رو از هوا بگیره و تو گره‌های ریشه‌ای ذخیره کنه. وقتی یونجه رو به خاک برمی‌گردونیم (شخم می‌زنیمش تو زمین)،
این نیتروژن به گیاهای بعدی منتقل میشه. یه تقویت‌کننده‌ی طبیعی!
کشت بذر یونجه
زمان و روش کاشت یونجه
زمان مناسب کاشت یونجه:
- توی اقلیم‌های خنک، بهتره بهار بکاری.
- توی مناطق معتدل و گرم‌تر، پاییز زمان مناسب‌تریه، چون قبل از سرمای زمستون حسابی ریشه می‌دونه بزنه.
عمق و فاصله‌ی کاشت یونجه:
- یونجه ریشه‌زنی سریعی داره، پس نیازی نیست خیلی عمیق بکاری.
- فقط حدود ۱ سانتیمتر کافیه.
- بذرها رو به‌طور یکنواخت پخش کن و بعدش یه لایه خیلی نازک خاک روش بریز.
مقدار بذر مورد نیاز برای کشت یونجه:
- برای هر ۷ متر مربع، حدود ۱۰۰ گرم بذر استفاده کن.
- ردیف‌ها رو با فاصله‌ی ۴۵ تا ۶۰ سانتیمتر از هم بکار.
جوانه‌زنی یونجه:
- توی ۷ تا ۱۰ روز اولین نشاء‌ها میان بالا و معلوم می‌شن.
تنک کردن و نگهداری گیاهچه‌های یونجه
وقتی ارتفاع نهال‌ها رسید به ۱۵ تا ۳۱ سانتیمتر، بررسی کن ببینی جا برای رشد دارن یا نه. اگه خیلی شلوغ بودن، بهتره یه سری رو تنک کنی تا نفس بکشن و بهتر رشد کنن.
اگه برای علوفه می‌کاری:
اجازه بده تا یونجه حسابی رشد کنه، یا به مرحله‌ی گلدهی برسه (گل‌های بنفش ظاهر بشن)، بعد برداشتش کن.
اگه هدف از کشت یونجه، کود سبزه:
- همون موقع که رشد خوبی کرد یا به گلدهی رسید، می‌تونی کوتاهش کنی و برگردونی توی خاک.
- این کار خاک رو بارور می‌کنه، باعث هوادهی خاک میشه و فعالیت میکروبی رو بالا می‌بره.
نقش یونجه توی محیط زیست
- گل‌های یونجه سرشار از شهد هستن، پس برای زنبورهای عسل و حشرات مفید یه نعمت حساب می‌شن.
- همچنین یونجه می‌تونه غذای حیات‌وحش مثل گوزن و خرگوش باشه.
📌 به خاطر همین ویژگی‌ها، یونجه یه گزینه‌ی خیلی خوب برای کشت سبز و پایدار به حساب میاد.
طول عمر یونجه
تو کشاورزی، معمولاً به‌عنوان یه گیاه ۲ تا ۳ ساله کاشته میشه. چون بعد از هر برداشت دوباره رشد می‌کنه، می‌تونی ۳ تا ۴ بار در سال برداشتش کنی.
مقاومت در برابر سرما گیاه یونجه
یونجه تا حدود منفی ۲۰ درجه سانتی‌گراد هم مقاومه و می‌تونه به عنوان یه گیاه چندساله تو زمین بمونه. فقط یونجه حلزونی (Medicago scutellata) این ویژگی رو نداره.
چجوری از یونجه مراقبت کنیم؟
آبیاری یونجه
-
بعد از اینکه ریشه‌ها شکل گرفتن و گیاه یه کم رشد کرد، دیگه لازم نیست زیاد آبش بدی.
-
یونجه به‌مرور مقاومت خوبی به خشکی پیدا می‌کنه، پس آبیاری کم براش مشکلی نداره.
کوددهی یونجه
-
یونجه عاشق پتاسیم و کلسیمه.
-
پیشنهاد ما اینه:
-
از کودهای گرانوله‌ی آهسته‌رهش (slow-release) استفاده کن.
-
یه بار در اوایل بهار استفاده کنی، تا چند ماه خیالت راحت میشه.
-
یه نکته خیلی مهم:
چون یونجه خودش ازت (نیتروژن) رو از هوا می‌گیره، کود نیتروژن‌دار بهش نده! نه‌تنها لازم نیست، حتی می‌تونه آسیب بزنه.
pH خاک ماسب برای یونجه
-
یونجه یه مقدار pH خاصی از خاک رو دوست داره.
-
اگه pH خاک پایین باشه، ممکنه نیاز به آهک‌پاشی (lime) داشته باشی.
-
پیشنهاد ما: قبل از کاشت، یه آزمایش خاک بگیر تا بفهمی شرایطش چطوره و نیازی به آهک هست یا نه.
زمان نامناسب برای کشت یونجه
حواست باشه که بعد از نیمه تابستون، دیگه کشتش نکن چون: نهال‌های جوان نسبت به سرما حساسن و ممکنه تلف بشن.
نکته درباره چرخش محصولات
بعد از برداشت یونجه یا هر حبوبات دیگه، بهتره: ۴ تا ۶ سال فاصله بندازی قبل از اینکه دوباره همون نوع گیاهو تو اون زمین بکاری. اینکار کمک می‌کنه خاک بازیابی بشه و آفت‌ها کمتر شن.
برداشت و استفاده از یونجه
زمان برداشت یونجه
اولین برداشت وقتی انجام میشه که:
- گیاه حدود ۱۰ سانتیمتر ارتفاع داشته باشه. و دوره‌ی گلدهی‌اش تموم شده باشه.
- اگه یونجه‌تو برای کود سبز کاشتی، قبل از اینکه بذر بده باید برداشتش کنی تا بعداً مجبور به وجین یا کشت مجدد نشی.
- توی پاییز می‌تونی به‌راحتی گیاهو شخم بزنی و به خاک برگردونی.
نکته برای کاشت دیرهنگام
اگه کاشتت افتاد به اواخر سال، اشکالی نداره. می‌تونی یونجه رو تا زمستون نگه داری و اولین برداشتتو بهار سال بعد انجام بدی.
یونجه یه گیاه چندکاره‌ست. بسته به اینکه برای علوفه می‌کاریش یا کود سبز، روش برداشت و مصرفش فرق می‌کنه.
🟢 اگه هدف کود سبزه:
حتماً از دستگاه چمن‌زن مالچی استفاده کن تا گیاهارو خوب خرد کنه. بعدش با دستگاه خاک‌ورز، همین یونجه‌ی خرد شده رو به عنوان یه مالچ مغذی برگردون تو خاک.
🟡 اگه برای خوراک دام می‌کاری:
یونجه تو کشاورزی استفاده‌های زیادی داره:
- تهیه‌ی سیلو
- تولید پلت و بریکت
- بسته‌بندی کاه
- گاهی هم به‌صورت خشک‌شده (کاه یونجه)، هرچند این روش کمتر پیشنهاد میشه.
چرا یونجه برای دام‌ها خوبه؟
- پروتئین و مواد معدنی بالا
- بازده خیلی خوب
- ویژه برای اسب‌ها عالیه!
- ولی برای گاو، مرغ و خرگوش هم کاملاً مناسبه.
اگر علاقه‌مند به یادگیری کشت سایر محصولات هستید، آموزش‌های زیر رو هم ببینید:
استفاده از یونجه به عنوان خوراکی برای انسان‌ها
شاید برات جالب باشه بدونی که:
جوانه‌ها، گل‌ها و برگ‌های تازه‌ی یونجه برای آدم‌ها هم خوراکی‌ان! البته بیشتر به صورت جوانه در سالاد استفاده می‌شن.
زمان برداشت بذر یونجه
- برای برداشت بذر، صبر کن تا کپسول‌های بذر قهوه‌ای و خشک بشن.
- ولی حواست باشه، اگه زیادی صبر کنی، کپسول‌ها خودشون باز می‌شن و بذرها توی زمین می‌ریزن و از دست می‌رن.
بعد از برداشت یونجه چه گیاهانی بکاریم؟
گیاهایی که بعد از یونجه تو زمین کشت می‌شن، حسابی ازش بهره می‌برن. مثل:
- سیب‌زمینی
- کلم‌ها (خانواده‌ی براسیکا)
- ذرت
- کدوها
فایده‌های دیگه‌ی یونجه برای خاک
- ریشه‌های عمیق و گسترده‌ش باعث می‌شن خاک شل بشه و ساختارش بهتر بشه.
- کمک می‌کنه از فرسایش خاک جلوگیری شه، مخصوصاً تو زمین‌های شیب‌دار یا کم‌بارون.
نکات مهم کاشت و نگهداری یونجه
زمان مناسب برداشت:
قبل از گلدهی کامل (مرحله گلدهی زودرس)
برای بیشترین مواد مغذی (به‌ویژه در برگ‌ها)
شرایط جوی:
قبل از بارندگی برداشت نکن
باران = احتمال کپک و کاهش کیفیت
ویژگی‌های یونجه باکیفیت:
رنگ سبز پررنگ
برگ‌های زیاد و چسبیده به ساقه
بوی خوشایند
ساقه‌های نازک و انعطاف‌پذیر
بعد از برداشت:
زمین را برای کاشت فصل بعدی شخم بزن
آفات احتمالی یونجه:
کرم یونجه
نماتود ساقه (ضعیف شدن جوانه‌ها)
فروشگاه کشاورزی راد علاوه بر بذر یونجه، انواع بذر سبزیجات و بذر صیفی جات را نیز تولید و بسته‌بندی کرده و در اختیار کشاورزان و باغداران قرار می‌دهد.